1. Aa – «а»

2. Bb – «б»

3. Cc – «ш»

4. Dd – «д»

5. Ee – «е»

6. Ff – «ф»

7. Gg – «ғ, г»

8. Hh – «х»

9. Ii – «ы»

10. Jj – «ж»

11. Kk – «к»

12. Ll – «л»

13. Mm – «м»

14. Nn – «н»

15. Oo – «о»

16. Pp – «п»

17. Qq – «қ»

18. Rr – «р»

19. Ss – «с»

20. Tt – «т»

21. Uu – «ұ»

22. Vv – «в»

23. Ww – «дауыссыз у»

24. Xx – «икс»

25. Yy – «й»

26. Zz – «з»

• «Ә, І, Ү, Ө» aripteri qayda?
Oris tilinde bastawic klasta «ударение» tusetin aripterding ustinde belgisi boladi. «Ударение» qoyip uyren'gesin bul belgi qajet bolmay qaladi.

Arap alfavitinde tek dawissiz aripter gana boladi. «Хареке» degen belgiceler aripterding asti-ustine qoyilip, dawisti dibistardi cigaradi. Biraq araptar kundelikti jaziwinda bul belgicelerdi qoldanbaydi. Sebebi sozding qalay oqilatinin belgice qoymay-aq biledi.

Qazaq tilinde sozder juwan nemese jingicke bolip keledi. «Ә, І, Ү, Ө» aripterine saykesince Ä, Ï, Ü, Ö qoldanamiz. Sosin juwan soz ben jingicke sozdi ajiratip uyren'gesin Ä, Ï, Ü, Ö aripterin qoldanbawga boladi. Ä, Ï, Ü, Ö ariperi bastawic klasta jane sozdikterde gana qoldanilatin boladi.

Aa, Ii, Uu, Oo aripteri juwan sozde «а, ы, ұ, о» bolip, jingicke sozde «ә, і, ү, ө» bolip oqiladi. Eger Kk nemese Ee aripteri bolsa soz jingicke oqiladi. Eger Qq nemese sozding kelesi buwindarinda Aa aripteri bolsa soz juwan oqiladi («күнә, кінә» degen siyaqti birnece sozden basqa). Sosin arqacan juwan oqilatin jane tek jingicke oqilatin sozder bar.

• «И, дауысты у» aripteri qayda?
«И» — iy dep jaziladi. «дауысты у» — uw, iw dep jaziladi.

• Nege «ғ, г» bir arippen jaziladi?
Bul «ғ, г» aripteri sozding algacqi buwininda siyrek kezdesedi. Al basqa buwindarda «ғ» men «а», «г» men «е» aripteri qatar juredi. Juwan sozde «ғ», jingicke sozde «г» boladi. Qay dibis ekeni ongay ajiratiladi.

• «Қ, к» aripterin «ғ, г» siyaqti bir arippen jaziwga bolmay ma?
«Қ, к» aripteri «ғ, г» siyaqti emes. Sozding barliq buwindarinda kezdesedi. Sol sebepti ekewin bir arippen belgilesek ajiratiw qiyin.

• «Ң» arpi qayda?
Bugan arip jetpey qaldi. «Ғ, г» siyaqti «н, ң» aripterin bir arippen belgilewge bolmaydi. Sebebi «н, ң» singormonizm zangina baginbaydi. Eger qosimca arip alsaq, onda 26 aripten asip ketemiz. Tagi bir joli NG digrafin qoldaniw. Biraq «ң» jane «нғ, нг» tirkesteri arasinda ulken catasiw boladi. Sebebi «ң, нғ, нг» barligi NG bolip ketedi. Agilcin tilinde «’» (апостроф) degen belgice ote jiyi qoldaniladi. Misali «I‘m / They‘re / o‘clock / company‘s / it’s / don’t».

Osi maseleni rettew ucin «’» belgisin bilay paydalanamiz:
1) NG tirkesi barliq jagdayda «ң» bolip oqiladi,
2) N arpimen ayaqtalatin sozge -GA, -GE, -GAN, -GEN, -GIZ jalgawi jalgan’gan kezde NG tirkesining arasina «’» belgisin qoyamiz. N’G tirkesi «нғ, нг» bolip oqiladi.

Misali:
angiz — «аңыз», tengiz — «теңіз», janga — «жаңа», kenges — «кеңес», songi — «соңы», engis — «еңіс»
san’ga — «санға», ken’ge — «кенге», jan’ga — «жанға», basin’gan — «басынған», min’gen — «мінген», en’giz — «енгіз»

• Alfavitting ati nege LatinX?
Basinda oz atimdagi Nur-di alip, Nur-Latin dep atamaq boldim. Sosin aynip qaldim. Elon Musk ozining macenesin Model X, raketa uciratin kompaniyasin SpaceX dep atadi. Damigan tehnologiyalarding atimen undesip tursin degen niyetpen LatinX dep qoydim.

P.S.: Diakritikaliq aripter Ä, Ï, Ü, Ö bastawic klas oqiwcilarina oqip-jaziwdi uyreniwge kerek. Sosin sozdikter jasaganda kerek. Sozderding juwan-jingickeligin ajiratqannan keyin tek 26 arippen jazip tusinisiwge boladi. NG tirkesin digraph dep emes RT, RS, YT (қарт, шарт, сарт, тарс, тұрс, айт ...) tirkesi siyaqti tusiniw qajet. Apostrof «’» belgisin ne ucin qoldan’ganimdi tusin’gen cigarsiz dep oylaymin.

Қазақ латын әліпбиі • қазақ тілі • латын алфавиті • әліппе • 26 әріппен жазу

Тіл – қай ұлтта, қай елде болсада қастерлі, құдыретті. Ол әрбір адамға ана сүтімен бірге еніп, қалыптасады. Тіл байлығы — әрбір елдің ұлттық мақтанышы. Ол атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Демек, әр адам ана тілін көзінің қарашығындай қорғауға, оның орынсыз шұбарлануының қандайына болса да қарсы тұруы тиіс.
Ал, ендігі кезекте, біз оны қаншалықты қорғай алып жатырмыз? Шыны керек, оқушы кезімде тек қазақша білім алып, отбасымызда да қазақша сөйлеп, араласатын ортамыз да қазақ тілді болғандықтан орыс тіліне, жалпы өзге тілге шорқақтау болдым. Алматының, үлкен мегаполистің қызы деген атқа бұл "қылығым" мүлдем жат. Себебі, Алматы десе көбісі орыс тілді азаматшаларды елестетеді. Оған негіз де бар, әлеуметтік желіні ашып қалсаң, елдің алды болып жүргеннің бәрі дерлік орысша сайрауда, кейбіреуінен қазақша сөз сұрап ала алмайсың. Университетке түскеннен кейін байқағаным, желіде көргенді өмірде қолданатындар немесе қолданғысы келетіндер саны аз емес. ЖОО-ның қабырғасында жүре қазақ тілді азаматтарды сирек кездестіре бастадым. Қынжылтатыны, қазақ балаларының қазақша білмеуі ғана емес, олар өздерінің қазақша білмеуін «мықтылыққа» балайтыны. Олардың тілінде айтқанда «крутость». Саған орысша сөйлегенге орысша жауап қайту толеранттылық белгісі деп, олармен орысша сөйлесе бастадым. Енді басым көпшілігі сол тілде сөйлесе, бізде таңдау көп емес. Уақыт өте келе, орысшаны жиілетіп,қалай қазақшамыз ақсаңдап қалғанын байқаймай да қалдым. Міне, халықты құртудың бірінші жолы — тілін құрт. Әсіресе, ел болашағы — жастардан бастасаң тіптен керемет. Нәтижесінде, не қазақшамыз керемет емес, не орысшаны біліп оңдырмадық.

Ұлттық тіл үйрету орталығы қазақ тілінен дәріс өткізеді, деп хабарлайды Астана әкімдігінің ресми сайты.

Оқытудың жалпы бағдарламасы 8 айға есептелген. Сынақты сәтті тапсырып, оқудан өткендігі туралы сертификатты алған соң, үміткер келесі курстағы сабағын жалғастырады.

Қазақ тілі негіздері. 1-бөлім

★ О, Ө, Ұ, Ү, Ә
орфография бойынша сөздің бірінші буынынан тыс буындарда қолданылмайды. Қазақ тілінде еріндік үндестік жазуда көрсетілмейді.

Демек, тұйық етістікте тұрған сөздерді латын алфабетімен жазғанда, -uw, -üw деп емес, ал -ıw, -iw деп алу керек:
• бару — barıw
• беру — beriw
• бұру — burıw
• бүру — büriw

Көрнекілік үшін орыс тілінен еніп, дұрыс бейімделген сөздерді келтіреміз:
стОл → үстЕл
енОт → жанАт
волОсть → болЫс
бревнО → бөренЕ
мешОк → мөшЕк
крючОк → күршЕк
самОвар → самАуыр
завОд → зауЫт

Назар аударыңыз қалай дауыстылардың сөздегі орнына байланысты олардың еріндік-езулігі ауысты:
лҰқпан ~ ұлЫқпан
лҰқсат ~ ұлЫқсат
сҰн ~ ұсЫн
мҰт ~ ұмЫт
рҰс ~ орЫс
рҰм ~ ұрЫм

Бұл және басқа да ережелеріміз ескерілмей, қазір қате жазылып жүрген кей сөздерді жөнге сап жазғанда, былай болмақ:

бұлбұл → бұлбыл
қарлұқ → қарлық
селжүк → селшік
самұрық → самырық
тамұқ → тамық
мағлұм → мәлім
марқұм → марқым
мақұл → мақыл
мазмұн → мазбын
дәстүр → дәстір
кінә → кіне
күмән → күмен
сірә → сіре
моңғол → муал

Қазақ тілінде ріндік дауыстылар бас буыннан ары бармайды.

#kazaktili #kazaktilinegizderi #казахскийязык #kazakhlanguage #основы #грамматика #grammar #gramer

Ауылда мектепті орысша оқыған мен үшін қалаға келіп қазақша түсіну, сөйлеу қиынға соқты. Түсінікті болу үшін басынан бастасам.
2009-шы жылы ауылдағы мектептің 9-шы сыныбын бітірдім. Мен 9-шы сыныпты бітірген жылы апам 11 бітіріп университетке оқуға түскен. Екеумізді қатар оқытуға ата-анамның қаржысы жетпейтін. Менің 11 оқуыма тура келгенді.
Жазғы демалыстың жартысын қаладағы жездемнің үйінде өткізетін едім. Сол жылы жездем өзім оқытамын деп, ауылдағы ата-анама қолқа салып, менде ауылдан кететініме қуанып қалаға келгем. Үш ай демалыста зу етіп өте шығып, көптен күткен оқу жылыда басталды. Мектепті орысша оқығасын, лицейдіде орысша оқығанды дұрыс деп шештім. Арада біраз күн өткенде жездем орыс тобынан қазақ тобына ауыссаңшы. Оқыған мамандығыңды үйренбесеңде қазақшаңды түзерсің деген. Өзімді патриот санап жүргесін бе? -қайтемін оны деп қазақ тобына ауыспадым. Расы қажет етпедім. Арада біраз жыл (сондағы үш жыл) өтті. Оқуды да тәмәмдадық. Диплом иесі атанып, жақсы деген бағамен бітірдім. Енді жұмыс керек. Қысқасы таныс қажет дегендей. Оқу бітірген алғашқы жылдары қазақ тілінен аса қатты қиналмасамда, кейін қазіргі жұмысыма кіргенде, қазақша неге оқымадым деп бармақ тістеп қалғаным бар. Қазақ тіліне шорқақтығымда қатты сезіліп тұрды. Есіме оқуға түскенде жездемнің айтқан, қазақша оқысаңшы дегені еріксіз еске түсе берді. Жалпы қазақша түсінемін. Бірақ емін-еркін әңгімелесе алмайтыныма қынжыламын. Ауылда оқушы күнімде қазақ тілінен сабақ беретін үш мұғалім бар еді, олардың өзі кейде бар, кейде сабақ мүлдем өтпейтін. Ұстаздың жоқтығынан қаншама ауыл баласы қазақша білмей өсіп келеді.
P.S. Қос тілдің орнын ауыстырып оқуларыңыз сұралады

Мені сөздердің шығу тегі, этимологиясы қызықтырады. Әр сөз адамның тағдыры сияқты бұралаң жолдарды жүріп өтеді: бір тілден басқа тілге өтеді, мағынасы өзгереді, белсенді қолданылады немесе ұмыт қалады, не болмаса шыққан тегі, түпнұсқасы туралы ақпарат мүлдем ұмытылып, қайта зерттеуді қажет етеді. Өзіме қызығушылық тудырған сондай бір сөздердің бірнешеуін ұсынып отырмын.
«Алақай!» деген әдемі сөздің шығу тегі қандай деп ойланып көрдіңіз бе? Білмесеңіз, осы сөз арқылы исламның қазақ өміріндегі орнын ұғынуға болады. Қазақтар қуанғанда, жақсы хабар жеткенде «Алақай!», «Алла хай!», яғни «Алла тірі!» деп айғайлайтын болған. «Хай» — «Тірі» деген Алланың сипаты.
«Әлди-әлди» — қазақтың «Алланы» қазақ тіліне бейімдеп «Алда» деп те айтатынын ескерсек, «әлди, әлдидің» «Алла» деген сөз екен деп есептейтіндер бар. Мен де бұған қосылам. Бесіктегі сәбиді тербетіп, анасының Алланы еске алуы заңдылық емес пе?
Бәрекелді – қазақ тіліне бейімделген араб сөзі. Байқасаңыз, бұл сөзді риза болғанда, қуанышты жаңалық естігенде айтасыз. Түпнұсқада «Барака Аллаху» — «Алла разы болсын».
Пір- япырмай, ойпырмай, әупірімдеп. Бұл одағайлардың барлығы бірнеше сөзден құралған, алайда түбірі бір. «Я, пірім-ай», «Ой, пірім-ай», «Ау, пірім деп».
Рулардың атаулары бізге бір жұмбақ сөздер сияқты көрінеді. Қазіргі қолданыстағы ешқандай сөзге ұқсамайтын атаулар қайдан шықты екен деген ой сізге келді ме? Мысалы, қыпшақ. Оның таңбасы тігінен бір-біріне параллель тұрған екі сызық екенін білетін шығарсыз. Осыны ескере отырып, О.Сүлейменов өз кітабында оның «екі пышақ» деген екі сөзден құралғандығы туралы айтады. Сенбесеңіз, «екі пышақ» деп қайталап айта беріңізші. Шынымен де, басқа да көптеген рулардың атауы өз таңбаларын сипаттайды емес пе: найзалы, балталы, ойық, жал+айыр, тарақты, т.б
Язычник – бұл сөзді естігенде ойыма бірден «язык» деген сөз оралатын. Пұтқа табынушының тілге не қатысы бар деген заңды сұрақ туындайды ғой. Сөйтсем бұл жұмбақтың шешуі белгілі екен. Христиандық дәуірден бұрынғы Русь елінде көшпенділерді «языги, язычники», былайша айтқанда «дала адамы» деп атаған. Яғни, көне түркінің «йазық, жазық» сөзін түбір ретінде алыпты. Осыдан церковь бұл сөзге «христиан емес» деген жаңа мағына теліп, ол бастапқы мағынасын жоғалтқан екен. Содан кейін бұл сөз тек көшпенділерге емес, «шынайы сенімді» қабылдамаған барлық халықтарға қолданыла беретін болған екен.

Тілге байланысты әңгіме туындағанда, «қазақ тілінде сөйлеу керек» деп шаба жөнелеміз. «Қазақ тілінде сөйлеу» деген сөздің мағынасын қалай түсінуге болады? «Ручка беріп жіберші, ачкиім қалай?» деген қазақ тілінде ме? Жалпы, қазіргі біз сөйлеп жүрген қазақ тілінің деңгейі қандай немесе қағаз бен теледидардағы қазақ тілінің көшедегі қазақ тілінен айырмашылығы жер мен көктей деп ойламайсыз ба?
Осы сұрақтарға жауап табу үшін, тілдің даму процесі туралы біліп алуды жөн көрдім. Мысалы, америкалық ағылшын тілі қалай және қанша уақытта пайда болды?
Сонымен XVII –XVIII ғасырларда ағылшын тілі британдық шаруалармен және ірілі-ұсақты буржуазия өкілдерімен бірге мұхит асып, жаңадан ашылған құрлыққа келеді. Ол кезде ағылшындардан басқа испандарды, француздарды, немістерді, голландтарды, норвегтерді және т.б. кездестіруге болатын еді. Одан қалса, ағылшын тілінің әлеуметтік топтардағы ерекшеліктерін айта кету керек.
Жаңа құрлық, жаңа табиғат, жаңа климат, жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайлар дегендей. Жерді игеру, құрылыс жүргізу, өндіріс салу сияқты шаруалар жеке-дара істеуге келмейтінін ескерсек, ортақ тілдің қажеттілігін тудырады. Не керек, ағылшындардың басымдығына орай, ағылшын тілі негізге тіл ретінде алынады (1), оған басқа тілдерден қажетті сөздер енгізіледі (2), басқа халықтар ағылшын тілін түпнұсқадағыдай айта алмағандықтан, өзіндік акцент пайда болады (3). Осылайша, «бар болғаны» бір-екі ғасырда жаңа тіл пайда болады.
Ал қазақ тілінің болашағы қандай деп ойлайсыз? Үш тұғырлы тіл саясатының арқасында біраз уақыттан соң үш тілдің қоспасынан ЖАҢА ТІЛ пайда болуы мүмкін бе?

Еліміздегі тіл саясатының және үштілділік бағдарламасының кешеден бүгінге дейінгі хронологиясы.

Алдағы жылдан бастап орыс тілінде оқытатын мектептерде қазақ тілін меңгерудің жаңа әдістемесі енгізіледі. Бұл туралы бүгін Астанада Қазақстан білім саласы қызметкерлерінің республикалық тамыз кеңесінде ҚР Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиев мәлім етті.

«Мемлекеттік тілді одан әрі қарай дамыту және жаңа әдістемені енгізуге тоқталатын болсақ, бізде жыл сайын қазақ тілінде оқитын оқушылар саны өсуде. Бүгінде жетпіс пайыз мектеп оқушылары қазақша білім алуда. Биыл балалардың 72 пайызы қазақ тілінде ҰБТ тапсырды. 2016 жылы жоғары оқу орындарына бөлінген гранттардың 80 пайызы мемлекеттік тілдегі мамандықтар. Бірақ, әлі де шешілмеген маңызды мәселені айтатын болсақ, орыс мектептерінде қазақ тілі оқытылса да, олар мемлекеттік тілді күнделікті өмірде қолданбайды. Сол мектептерде жаңа әдістеме керек болып тұр және оны барлығымыз түсінеміз», — деді министр.

Осы ретте Е. Сағадиев жаңа әдістемені бірлесіп дайындауға отандық ғалымдар мен әдіскерлер жұмылдырылғанын айта келе: «Әдістеменің негізгі жобасы дайын және ол кешегі сессияда таныстырылып, талқыланды. 2017 жылғы оқу жылынан бастап орыс тілінде оқитын балаларға қазақ тілін үйрететін сол жаңа коммуникативтік технологияларды енгізе бастаймыз. Дариға Нұрсұлтанқызы (Премьер-Министрдің орынбасары), Сіздің берген тапсырмаңызға сәйкес, әдістеме әрі қарай оқушылармен бірге ересек адамдарға да ұсынылады», — деді.

ҚазАқпарат

Кеше бір отырыста болдым. Журналистер мен баспасөз хатшылары бір-біріне деген наздарын айтқан.
Енді, қалай, негізгі базынасы — қазақша релиздер мен спикерлердің тапшылығы ғой. Орыс тілінде ғана жазатындардың бірі менмін. Оны мойындаймын.

Неге бұлай болды?
Былтыр, жыл басында Кәсіпкерлер палатасына баспасөз хатшысы болып келгенімде, облыс көлеміндегі барлық медиаға танысу хатын жібердім — мен деген Гүліммін, осы қызметке келдім, екі тілде сөйлеймін, жазамын, хабарласыңдар, тіпті тәуліктің кез келген уақытында хабарласыңдар деп. Вацап бар ғой, өзім түнде ұйықтай қоймаймын.
Сосын бұл релиздер екі тілде жазылатын. Алдымен орысшасын жіберіп алайын, сосын қазақша тастаймын деген ойдан ада едім, бірдей жіберілді. Төрт-бес айдай солай жүрді. Одан соң тек қана орысша жазылатын болды. Себебі басылымдардан қазақша бізде тек бір ғана облыстық газет шығады, 4-5 канал бар, онда қазақ редакциялары бар, әлбетте.
Бірақ сол мерзім ішінде маған бір де бір қазақ журналисі хабарласып, мынау не, анау неліктен, оның себебі қандай, енді не болады деген сияқты сұрақ қойып хабарласпады. Осы аралықта жіберген релиздер қазақ басылымдарында жарық көрмеді де. Бір де бір шарамызға келіп қатыспады. Есесіне, орыс тілінде жазатындар танысу хатына бірден фидбек жасап, вацабыма сәлемдерін айтып, «бұл менің номерім, міндетті түрде базаңызға қосып, хабар беріп тұрыңыз» дегендей жаза бастады. Шаралардың барлығына қатысуға тырысып, қатыса алмаса, келе алмаса «міндетті түрде релиз жіберіңіз!» деп ескертеді. Әр релиз, жүз демей-ақ қояйын, бірақ 60-70 пайыз көлемде баспасөзде жарияланып отырды. Яғни, бас-аяғы 15 баспасөз құралы болса, соның 10 шақтысы жаңалығымызды жазады, одан бөлек республикалық деңгейдегі ақпарат көздері жиі бөлісіп отырады.
Шынымды айтсам, кешегі жерде жиналған журналистер (тек қана қазақтар) санын көріп, таң қалдым! Мұншамасы бар екенін сезбеппін.

Релиздер қазақша жарияланбайтынына қарап, қазақ басылымдары кәсіпкерлік тақырыбына қызықпайды, ол турасында ештеңе жазбайды деп ұғынғаным рас.
Одан бөлек, біздің облыс «орысша аймақ» боп саналатыны бар.
Осы ретте бір жайтты айта кетейінші. Палатаға келген алғашқы апталарда офисте бір жиын өтті. Зал толы кәсіпкерлер. Сол кезде бір бастығым: "Қарашы, отырған бизнесмендердің барлығы орыстар. Қазақтар — акиматта", дейді. Әзілмен айтылған осы сөз мен үшін өмір бойғы дәлелдене беретін қағидаға айналды десем де артық айтпаймын.
Әлбетте, барлық жиын-шарамыз орыс тілінде ғана өтеді. Шалғай аудандарда болатындары — қазақша.

Содан кешегі отырысымыздағы әңгіменің өзегі — қазақ журналистерінің баяғы жыры «лауазымды тұлғалар неге қазақша сөйлемейді». Қазақша сөз айтатын спикер жоқ. Не істейміз? Қашан аудармашы болғанды қоямыз? деген сықпыттағы сұрақтар.
Бұл сұрақтар негізінен мемлекеттік органдар, әсіресе әкімдік баспасөз хатшысына қойылды. Палата — олардың қатарында емес. Біріншіден, біз мемлекеттік орган емес, қоғамдық ұйымбыз. Екіншіден — қазақша спикер жоқ деген әңгіме біз туралы емес. Ептеп шала болса да, қазақша сауатты әрі ұғынықты сөйлейтін мамандар бізде бар.

Екі проблема
1. ДДТ синдромынан арыла алмай жүрген журналистер.
ДДТ — танымал әріптесіміз Жалғас Ертайдың «бекіткен» термині.

Жалғас Ертай: «Дін, Діл, Тіл — осы үш мәселе төңірегінде жазылған дүние ғана қазақтарға өтеді»

Кез келген тақырып айналып келгенде қазақтардың «жапа шеккен мүддесін» қаузап кететіні рас. Журналистердің, айталық, салық туралы заңнамадағы жаңалықтар мен туғызатын кедергілері туралы материалдары ақыр-аяғында «енді қазақтар қалай күн көрмек? үкімет қайда қарап отыр?» деген ойбайға айналдыратыны неліктен? Осыны түсінбей өтетін шығармын. Конструктив, тақырыптың байыбына бару, өзі де ізденіп, қосымша дерек көздерін қарау деген жоқ.
Бұл мәселе жиі айтылады, талқыланады. Бірақ, баспасөз қатысатын жиындарда «осы айтқандарыңызды қазақша қайталаңызшы» деген сұрақтар тиылар емес. Қазақша қайталап бермесе, бітті, материал тақырыбы автомат түрде тіл мәселесіне байланады да қалады.

2. Баспасөз хатшыларының басшыларына сөзі өтпейтіндігі, өз саласында қазақша сөйлейтін спикерлерді дайындамайтын жаман әдеті.
Қазақша сөйлейтін лауазымды кісілерді қажет ететін баспасөз құралдарының бар екендігінен 25 жыл өтсе де, хабарсыз келе жатқан баспасөз хатшыларының тірлігі қарын аштырады. Мұндай селқостық, ақпаратпен қамтамасыз етудегі салғырттық танытатын әріптестерді мен біліктілігі төмен деп қарастырамын. Баспасөзбен байланыс орнатудың, дұрыс ақпарат жеткізудің маңызын құрылымдағы мамандарға түсіндіріп бере алмайтындығы — кәсіби еместігінен. Қанша жерден жұмысы бастан асқан, түкіруге қолы тимейтін маман ара-тұра журналистердің сұрауына жауап беру үшін камера алдына шығуға дайын болуын қамтамасыз ету — баспасөз хатшысының тікелей міндеті. Егер пікір газетке қажет болса — маманды мазаламай, өзі жазып беруі тиіс.

Қалай дұрыстаймыз?
Жағдайды оңалту турасында менің өз ойым бар. Қателік екі тараптан да бар. Жоғарыда айтқандарымды жинақтай келе, әріптестерге мына кеңестерімді айтар едім.

Журналиске кеңес:
— Жиын басталмас бұрын, тіпті анонс түскен бетте шақырушы мекеме-ұйымның баспасөз хатшысымен алдын-ала байланысып, қазақша сөйлейтін спикер дайындауын тапсыру. Өтіну, сұрау, талап ету емес, ТАПСЫРУ. Ол оның міндеті. Егер ондай спикері жоқ, барлығы орыс/неміс/ағылшын болса — өзі аудармашы ретінде болсын. Яғни әдетте шетелдік қонақтардан пікір алғандай, жанындағы аудармашы сөздері ілеспе түрде камераға жазылатындай жағдай жасалуы керек. Бірақ ешқашан өз беделдеріңді түсіріп, "қазақша айтып беріңізші" деген сөз айтпаңыз.
— Тақырыпты зерттеу, жан-жақты хабардар болу, дұрыс сұрақ қоя білу. «Осы жиын туралы пікіріңізді айтыңызшы, осы шара туралы не ойлайсыз?» емес, нақты тақырып бойынша сұраңыз. Өзіңізді дымбілмес, теманы қақпайтын, сауатсыз, кәсібилігі төмен адам ретінде көрсетпеуге барынша тырысыңыз.
— Кінәны басқаға арта бермей, жағдайды түзетуге құлшыныс таныту, әрекет ету. Ұсыныс жазыңыз, баспасөз қызметімен тығыз қарым-қатынаста болыңыз, спикерлермен мүмкіндік туған бетте осы мәселе төңірегінде пікір алмасып көріңіз. Тек онысын камераға, диктофонға жазып алудан аулақ болыңыз.
— Белсенділік керек! Барлық жиын-шара кезінде белсенді түрде сұрақ қойыңыз, сауатты, эксклюзив сұрақ қойыңыз. Орысша жазатын журналистер "қап, осыны неге мен сұрамадым!" деп сан соғатын сұрақ қойыңыз! Спикер «Мәссаған!» дейтін сұрақ қойыңыз. Ал ол үшін біліміңізді, біліктілігіңізді шыңдаңыз, белсенді болыңыз.

Баспасөз хатшысына кеңес:
— Қандай да бір құрылымда өзге ұлт өкілдері көп болғанымен, қазақша сөйлейтін адам құрып қалыпты деген шындыққа жанаспайтын, мүмкін емес нәрсе. Жақсы, қазақшасы шала маман ғана табылған күнде де, онымен тығыз жұмыс істеу керек. Өз саласы бойынша әдетте айтатынын қағазға түсіріп, дежурный «ақпараттық парағын» дайындап беріңіз. Ол кісімен офисте тек қана қазақша сөйлесіңіз.
— Кез келген шара кезінде қазақша сөйлейтін спикер болуын міндетті түрде қамтамасыз етіңіз. Тіпті ол нақты сіздің компания/органнан болмаса да, сіздің сала бойынша сөйлей алатын сырттан шақырылған маман болса да жақсы.
— Беделіңізді көтеріңіз. Басшыңызға сөзіңізді өткізе алатын деңгейда болыңыз. «Ләппай тақсыр» ғана емес, бұқарамен байланыс орнату бойынша пікір алмаса алатындай, қандай да бір әрекет ету/етпеу туралы ойыңызға құлақ асатындай статусқа ие болуға талпыныңыз.
— Журналист сұрақ қойғысы келсе, бастығыңызды көлегейлеп, оққағары болмай, жауап беруін ыңғайлаңыз.

***
Отырыста айтылған тағы бір сын жеке басыма қатысты еді: «Шалақазақсың, орысша-қазақша араластырып сөйлейсің».
Мен монотілді ортада жүрген адам емеспін, сөйлеген кезімде екі тілдің сөздері қосылып кетіп жатуы заңды. «Араласшамды» бетіме басушыларға айтарым бір ғана — мендей болып алыңдар.

Қазақстан аумағындағы супермаркеттерде тек қана қазақша әуен ойнап тұруы керек. Бұл өзге тілде ойлайтын елдің санасын жаулауға жақсы әсер етеді. Өзімізге де жағымды. Маркетологтар күннің әр мезгілінде әр түрлі ырғақтағы әуендерді қоюға кеңес береді екен. Мысалы: сағат 2-5 арасында баяу ән қою. Бұл мезгілде супермаркетке үйде отыратын, асықпайтын адамдар сауда жасауға көп келеді екен. Әуен де баяу болса олар асықпай жүріп таңдауын жасайды. Керісінше сағат 6-9 аралығында тез әуен қояды. Бұл мезгілде жұмысынан үйіне асығып бара жатып тез-тез сауда жасайтын қызметтегі адамдардың уақыты (час пик). Яғни, супермаркеттегі қойылатын әуендер адамның санасына, іс-қимылына тікелей әсер етеді. Оны көбіміз байқамаймыз да. Егер біз сол әуендерді қазақшаға ауыстыртатын болсақ қазақ тіліне жақсы әсері болады деп ойлаймын. Адамдардың көп шоғырланатын, көп баратын жерлері де осы супермаркет сияқты. Насихатты шағыннан бастау керек)

Атақты Оксфорд сөздігіне редакторлар уақыт сынағынан өткен, яғни тілдік қолданысқа дендеп кірген сөздерді енгізіп отырады. Және әр үш сайын осы жаңа сөздер туралы өздерінің блогында шолу жариялап отырады.

"… оларға балалалар және әжелер жем береді және сипады. Ал онда маған «оларға көп шағынады» деп айтты". © Надежда Белқожа

Кәззап халқының кәззап баласының өсек етуі бойынша, мынадай битжұғыс хихихикаяны тастарыңызға келтірейін.

Ақыртөбе. Кешхюрем жаңбыр сиіп, әжетін өтеді. Бұлттардың зайыбы шығып кеткен-нақ. Ағаштар желмен бірге Гейлымжан Дүмшеназарбтың соңғы шыққан гейортодоксалды әніне билеп жатыр-нақ. Гәляктің гейтаныстары біл[әе]Д. Кәззапстанның кең әл-джәзиралы даласында екеу келе жатады.

— Шыдасай-нақ! Кічкөне қалды, — дейді бұты терлеп.

Екіншісі ләм демейді, лох болған күйі қасында келе жатыр. Өзінің шашы ұзын-ей, бұты да жартылай қисық. Кәззап халқының кәззап қызы ғой-нақ! Лом жұтқан өзі, көп сөйлемейді. Қасындағы сайқал еркегінің бойы ұзын, тасы ескерткішке айналған. Боқтан басқаны білмейД.

Келген жеріне жеткен соң пидрені іздейді. Сөйтсе, кәззап халқында емЧ дейД екенҒо. Емшіні тауып, діджләъйеД. ЕмЧ өзінің услугасын ұйымдастырып, бұтақақысын айтаД. Емшінің емшегі жоқ екен. СПТУ-ға «бітірген» 97-жылғы амбал ғой. Қап-қара, тілі тіл емес, жалай берген ба лібәедть!?

— Уайымдай бермеЧ-нақ! Маған келген қатынның бәрі туған. Бәрінің туғаны маған ұқсайД. Енді сен колхозыңа қайта бер бұтыңды басып. Бір жұмасы әбден қанған кезде қатыныңды әкет-нақ! Әрекет жасаймын! Жылай бермей жоғал-нақ!

Сөйтіп, әлгі чмо үйіне қайтады. ЕмЧ болса тасын ұстаған күйі мәз. Қатын да жас екен. Содан бір жұма бойы әлгі қатынды «басып-басып», «дем» салады. Джолиді секірткен Бандерос дейсің бе, шаршайдыҒо-нақ. Әлгі чмо кеп қатынын әкетеД.

Сыболыш емЧ мәз. Келесі клиентін күтіп жүр. Кәззаптардың қатындарына "әрекет" жасамайтынына бұты ашып, тасы тұрады. Бұған да рахат, әрі «дем» салады, ақшасын да алады.

P.S. Кәззап халқында емЧ-қатындардың, кемпір-семпірлердің «демі» қандай болады екен лібәедтъ?! ЕптібайымайД!..

“Заманауи” немере.

Сағат 00.25. Қараңғы купе ішінде әжесі мен немересі Жаңаарқа станциясынан түсуге дайындалып жатыр. Күні бойы жүгіріп, әзер жатқан немересі енді ұйқы сұрап, тұра алмай жатыр, бала ғой.
— Айкоша, Айкош, тұр давай, приехали уже, — деп әжесі оятып жатыр.
Бұл бала да “заманауи” немеренің біреуі екен, қазақша сөйлемейтін. Әжесі күні бойы “қазақша сөйле” десе де, орысшасын тастата алмады. Е-е де, қазір сондай заман екен-ау, немереге сөзіміз өтпей, қайта өзіміз орысша сөйлеп кеткен. Нағыз масқара деп осыны айт. Ендігі қалғаны – шамалы уақыт күтіп, сол бүлдіршіндер бізді басқа бір үйге ұзатып, үйлендіруі ғана. Кім кімді тәрбиелеп жүр өзі?!
Әжесінен “Немереңіз неге орысша сөйлейді?” деп сұрасам, “Үйдегі әкесі мен шешесі орысша сөйлейді, соған қарап бұл да орысша” дейді. Өзі немересіне анда-санда барып тұрады, өйткені жас жұбайлар бөлек пәтерде тұрады екен. Ал ол жерде жас жұбайлар білгенін істейді, мама-папа жоқ қой енді. Классикалық жағдай ғой, Алла өзі кешірсін бұндай сөз үшін. Отағасы кредитті жабам деп таңертеңнен кешке дейін жұмыста, үйде бәйбішесі жалғыз өзі шаруаны тындырып, баланың тәрбиесімен айналысуға мәжбүр болады.

Енді осыны оқып алып “Ну и что, нормально ғой?!” деген адам – бала тәрбиесі дегенді ойыншық санаған, өзінің кішкентай кезін ұмыт қылып, “аспаннан топ ете қалып, осы күнге жеттім” деп ойлап жүрген адам. Ондай адамдар ары қарай оқымай-ақ қойсын, өйткені бұдан еш әсер де, пайда да болмайды.

Ана болу оңай ма еді?

Ер кісілерге түсіну қиын, тоғыз ай бала көтеру бақыты оларға бұйырмаған. Ал енді ол баланы өмірден аттанардай қиындықпен дүниеге әкеліп, бағу басқа дүние. Емізу, ұйықтту, алды-артын жуу, ұйқысыз түндер, мазасыздық (әсіресе бала ауырып қалса) – бұның бәрі ауыр шаруа. “Енді амал қанша, шыдау керек” десеңіздер келіспеймін емес келісемін, дұрыс әрине, шыдау керек. Алайда жас келінге аналықты түсіндіретін, ақылын айтып, жәрдемінде табылатын адамның болуы жас бәйбішеге едәуір жеңілдік беретіндігі сөзсіз. Оларды көбінесе ата-ене деп білеміз.
Ал қазір жас жұбайлар көбінесе ата¬-енесінен бөлек шыққандықтан, бәйбішеден басқа сәбимен айналысып, ойнайтын адам жоқ. Үйдің шаруасымен басы қатқан ананың жалғыз көмекшісі ол не (орысша) “Nickoledeon”, не (орысша) планшет. Өзіндік “тәрбие” беретін де солар. Оған қоса осы заманның “бақыт, молшылық пен абырой тілі” болып табылатын орыс тілінде сөйлесетін әкесі мен шешесінің “арқасында” бала түгелімен орысбай болып, кейін ата-әжесін “таң қалдырады”. Әжесінің қазақ тілі – енді оған шет тілі. Сосын шет тілде сөйлейтін әжесі “қазақша сөйле” десе қайдан сөйлесін, шет тілде сөйлеу оңай болып па еді?! Мектептерде қазақ тілін шет тілдер қатарына қоссақ қайтеді өзі?! (күлемін)

Шетелдік әже

Өкініштісі, мұндай бірін-бірі түсінбейтін “жұптардың” қазіргі кезде бір-екілеп емес, он-жиырмалап та емес, мың-мыңдап көбеюі. “Я не хочу-у...” деп ырбиып алып, әжесі мен атасы не деп жатқанын ұқпайтын немерелер ендігі заманда үйреншікті болып кетті.
Баяғыда қандай еді демей-ақ қояйын, осы, біздің қатарымыздың өзінде, “ата-әжесінің қолында өскен” бала деген бренд болатын, шын айтам. Ол да, тегіннен емес-тін. Өйткені ондай тәрбие көргендер расымен ерекше көрінетін. Ондай брендпен шыққандар шаруаға ыңғайы бар, бауырмал, бет-алды жоқ еркеліктен аулақ болатын. Сіздер де менімен келісерсіздер.
Бұл да таң қалдыратын дүние емес қой. Неге десеңіз, мінезі отырған, өмірді көптен көрген, сезім әлемінен ақыл әлеміне толықтай өткен ата-әжелеріміз барып тұрған педагогтің өзі емес пе?! Олардікі ғасырлық тәжірибемен сұрыпталып келген “супер-пуппер” методика емес пе?! Ал енді няньканың, неше түрлі тренингтің қажеті қанша?!
Ащы шындық енді, нені жасырамыз, сол керемет методиканың “м”-сы түгілі жоқ бүгінде. Негізі ол бар, бірақ немеренің қазақша білмегендігінен ата-әжелеріміздің супертәжірибелері аяқ асты назарсыз қалып, зая кетуде.

Өзексіз ағаш – қу тақтай

Енді қазақ тілі тек мемлекеттік тіл емес екендігін түсініп, мойындайтын кез келді. Өйткені қазақ тілі – біздің рухымыздың тілі. Ол – біздің өзегіміз. Өзексіз ағашты қанша суарсаң да, күндердің күнінде қурап қалады. Қазақ тілі – ұрпақтарды байланыстыратын көпір екен. Алдыңғы ұрпақтың бізге хаты – қазақ әдебиеті шетте қалды, өйткені cол көпір бүгінде алаулаған от ішінде. Осы күні құмандарымыз суға толы болса да, кеселеріміз бос, өйткені қазақ тіліміз – сол құманның шүмегі. Иә, солай…
Сондықтан да қол қусырып отыра бермей, қазақ тілі мұғалімдеріне сеніп қалмай, баламызды қазақша үйретуіміз керек. Ал қазақ тілін үйрету деген тек қазақ тілінде оқып-жазуды үйрету емес, ол дегеніміз баланы қазақ тілімен өмір сүруді үйрету. Ол үшін сен өзің де қазақша өмір сүруің керек, өйткені қазақ өліміне белшесіне батқан адам қалайша басқаға қазақша өмір үйретсін?!

Үйіңіздегі көк жәшіктен аптасына неше рет кино көресіз? Әйтеуір отандық телеарналардың біреуіндегі ұнағанын қарайсыз ғой. Сол фильмдердің дубляжы көңіліңізден шыға ма? Жалпы дубляжы, дыбысталуы туралы білетініңіз бар ма?

Телеарналар өздері көрсететін фильмнің түпнұсқасын сатып алып, қазақ, не орыс тіліне аударады. Арнайы дистрибьюторлық компанияларға алдын ала тапсырыс беріледі де, салыстырмалы түрде рейтингі жоғары, халыққа қызық болады-ау деген киноларды таңдайды. Мысалы, аптасына 2 фильм көрсетілу керек болса, шамамен, жылына 104 фильм сатып алады. Ол фильмдерді жыл бойына 2-ақ рет көрсетуге рұқсат бар. Тіпті, Хоббит сияқты жаңа, эксклюзив фильмдерді алғаш боп қай канал сатып алады, 2 жыл ішінде сол арнадан ғана көрсетіледі. Бұл — көрсетілімге эксклюзивті құқық деп аталады.
«Ал, өзіміздің… Қазақфильмнің...» деп күбірлегелі жатырсыз ғой, иә? Қазақфильмде эксклюзивті құқық деген жоқ екен, яғни бір фильмді бірнеше арна бір мезетте көрсете алады. Бұл шартына бағасы да сай келмейтін ұқсайды. Бейресми дерек көздерінің көрсетуінше, шетелдік фильмдер 2 000-20 000$ арасында алынса, отандық өнімдердің ескісі 100 мыңнан, 2000 жылдан бергісі 150 мың мен миллион теңгенің арасында сатылады. Ескі фильмдеріміздің қайта-қайта көрсетілетін себебі де осында шығар: жүз мың теңгенің бетіне қарамай, ала беретін болып тұр ғой  Негізі шетелдік фильмдердің орташа құны 6000-6500$ құрайды-мыс.


Сатып алынған киноның қай тілге аударылатынын арнаның бас директоры бекітіп, оны дубляждауға жібереді. Қазақша дубляждалған фильмдерге қарағанда қазақша телебағдарламалардың рейтингі жоғары болғандықтан көбіне фильмдерді орыс тіліне аударады. Сондықтан қазақша аз, оған сұраныс та аз. Рас қой, қазақша дубляждалған фильм көргенше, қазақша бағдарлама көрген қызығырақ сияқты. Әлі қазақша аудармаларға сенбегендіктен бе, білмеймін…

---

Фильм сатып алынды. Енді ол қалай дубляждалады? Көрерменге ұсынылғанша қандай еңбектер атқарылады?
7 арнаның дубляждау бөліміне келіп, бәрін тәптіштеп сұрап алуға тырыстым. Дубляж жасау бөліміне келіп түскен фильм алдымен аудармашыларға бөліп беріледі. Бұл жерде он шақты аудармашы қызмет етеді. Мәтіннің күрделілігіне қарай аударманың қиындығы да арта түседі. Бір аудармаға орташа үш күн беріледі.



Аударылған мәтінді редактор бір күндей тексереді. Сөздерді ауыз қимылына келтіріп, емеурінін жөндеп, көркемдік стилистика жағынан түзеп, дыбыс режиссеріне тапсырады. Дыбыс режиссері фильмнің дұрыс дыбысталуын, қимылдан сөздің қалып кетпеуін қадағалайды. 7 арнада осы саламен екі жас қыз айналысады. Әйнектің мына бетінде бәрін бақылап отырады.


Мынау — дауыс жазылатын кабинет. Барлық рөлді дұрыс дыбыстап болмайынша актерлар осы кабинеттен шықпайды. Қолынан мүлде ештеңе келмей жатқан актерлар басқасымен алмастырылады.



Актер мәтінді үйіне алып кетеді, киноны көреді, мәтінді оқиды, кейіпкердің мінезін сіңіреді, әбден дайындалады. Мұнда 1 фильмді дыбыстауға 2-3, көп дегенде 4 актер ғана қатысады. Баяғы «мұрнын кір қыстырғышпен қысып алып» сөйлейтін ағай жоқ сіздерге  



Әрине, дубляждалып жатқан фильм актерлардың көз алдында тұру қажет.


Міне, бізге бір фильмді көрсету үшін осынша еңбек етеді. Ал, біз өзімізше телеарнадан кино көрмейміз. Солай ғой, мойындаңызшы?

---

Кенжемұрат Көшеров, дубляж бөлімінің көркемдік жетекшісі
— Бес жылдан бері жұмыс істеп келеміз, мыңнан аса фильмді қазақ тіліне аудардық. Аудармамыз сапалы деп айта аламыз. Сөздің тігісін жатқызып, қисынын келтіруге тырысамыз. Орыстар боқтап сөйлейді екен деп, солай аудара салуға болмайды. Бірақ, уытты сөзді қажет етіп тұратын жерде қолданамыз, рөлді ашу керек. Стилистикасы да баса назар аударуды қажет етеді: жас жігіттің аузына шалдың сөзін салып қоя алмайсың, көрермен қабылдай алмайды.
Басқа арналардың аудармаларын міндетті түрде көріп, мониторинг жасап отырамын. Ол маңызды. Негізі барлық арнада бірдей аударма дегенмен, кем-кетіктер боп жатады. Кейбір сөздерді тура мағынасында аударып жіберіп жатады. Мысалы, «Жаужүрек мың бала» фильмінде«Сайтан алғыр» деген сөз жүр. Қазақта ондай сөз ешқашан болмаған, ол — орыстың «черт побери»-інің аудармасы. Актерлар да театрдағы пафостан түсе алмай, тым әсірелеп дыбыстайды, көрерменнің құлағына түрпідей тиеді. Қарапайым тұрмыстағы әңгімені көркемсөзге айналдырып жібермесе екен. Қазір қазақи сөз саптауды меңгерген мамандар аз, бірақ, бәрі түзелетініне сенем.

---

Елшібаева Саида, аудармашы
— Мен ағылшын тіліндегі фильмдерді қазақ тіліне аударамын. Қытай тіліндегі фильмдерде міндетті түрде ағылшынша титр болады, оны аудару да қиын емес.
Бізде аудармашылар штатан тыс жұмыс істейтіндіктен еңбекақымызды аударманың көлеміне қарай аламыз. Ол фильмнің хронометражына тікелей байланысты. Мысалы, 40 минуттық фильмді аудару бағасы — 20 мың теңге. 40 минуттан асып жатса, бағасы да 50-60 мыңға дейін баруы мүмкін.
Сөзбе сөз аудармай, мағынасын беруге тырысамыз. Өйткені, ағылшын тілінен аударатын фильмді алайықшы, олардың сөйлесу мәдениеті басқа, менталитеті басқа, тіпті, мақал-мәтел, тұрақты тіркестері басқа. Сондықтан сөзбе-сөз аудару мүмкін емес.
Боқтайтын жерлерінде «сұмырай», «жексұрын», сүмелек" дегеннен артық сөздер қолданылмайды. Өйткені, дубляждың көркемдік жетекшісі сондай талап қояды.
Фильмді аударғанда түпнұсқадағы мағынаның 30 пайызы өзгереді. Онымен барлық аудармашы келіседі деп ойлаймын.

---

Кино дубляждалып, халыққа ұсынылады. «Оны халық қалай қабылдайды екен» деген оймен көрермендер арасында кішігірім сауалнама жүргізіп көрдім.
Телеарналардағы қазақ тіліне дубляждалған фильмдердің аудармасы ұнай ма?

Қуат: — Шынымды айтсам, өзіміздің телеканалдардан кино көрмеймін.

Бота: — Сауатты аудармалар бар. Бірақ, ең сорақысы — әйелдің дауысын еркек оқитын аудармалар.

Әлімбек: — Отандық телеарналарда фильмдерді қазақша дыбыстауды орташа деңгейде деп айтуға болатын шығар. Кемшілігі — бірнеше кейіпкерді бір ғана актердің дыбыстауы.

Самат: — Әдепке сай емес, боқтайтын жерлерін аудармай, өткізіп жібереді. Ол қызық емес.

Жаннетта: — Бір арнаның дубляж бөлімінде 3 жыл жұмыс істедім. Сол ұжым ең креатив деп ойлаймын.

Қазына: — Аударманың болғаны жақсы. Бірақ, жасанды емес, кейіпкердің түр-сипатына сай дауыстармен аударса екен. Шетелдік 1-1,5 сағаттық фильмді қазақ тілінде көрген қызық емес.

Гүлнұр: — «Аударма жақсы. Бірақ, біздікілер тым әсірелеп, әдебилендіріп жібереді, ол сөздерді халық есітпеген болуы да мүмкін. Тұрмыстық қарапайым сөздермен аударса, бәрі көретін еді ол фильмдерді.

Ал, сіз ше? Телеарналардағы қазақша дубляждалған фильмдерді көресіз бе?

«Аталмыш қазақтілді сайт қолданушыларына мына сұрақты неге қойды екен?» — деп сұрарсыз. Иә, керекшілердің басым бөлігі (ұлттарына қарамастан) қазақтілділер, бірақ "қазақ тілін білу" мен "қазақ тілін қолдану"-дың арасында үлкен айырмашылық бар. Біз мында барлығымыз қазақ тілінде ой бөлісіп, пікір алмасқанымызбен, шынайы өмірде қазақ тілін уақытша ысыра тұрып, ортамызға байланысты басқа тілде сөйлесуіміз мүмкін. Оған мынадай себептер болуы ықтимал: отбасы, жолдастар, жұмыстағы әріптестер, мансап қуу, жалпы орта, тіл табысу, ойыңды жақсы жеткізу, қарым-қатынас орнату, белгілі бір бір сәттік мақсатқа жету, жеке өмір, бақытты болу, жаңа өмір бастау.) Сонымен, кімге қай тіл жақын немесе кім (қазақ тілін санамағанда) қай тілде еркін сөйлесе алады?